नेपालको पश्चिमी भेगमा एक चमत्कारी घटना घटेको छ, जसले जैविक विविधता संरक्षणका लागि नयाँ आशा जगाएको छ। संसारको सबैभन्दा सानो ओटर प्रजाति, ‘एशियाली सानो-कलजोडे ओटर’ (Aonyx cinereus), १८६ वर्षको लामो अन्तरालपछि नेपालमा फेला परेको हो। यो प्रजाति नेपालमा अन्तिम पटक १८३९ मा देखिएको थियो र त्यसपछि यो प्रजाति नेपालमा लोप भएको ठानिएको थियो।
यस दुर्लभ प्रजातिको खोज जुलाई २०२३ मा पश्चिमी नेपालका रङ्गुन खोला र पुञ्तारा खोला बीचको संगममा भएको थियो। त्यहाँ नदीको किनारामा स्थानीय वन विभागका अधिकारीहरूले चोटपटक लागेको जवान ओटरलाई फेला पारे। प्रारम्भमा ओटरको पहिचान गर्न नसकिएका अधिकारीहरूले यसलाई चाँडै जिउँदै राख्नको लागि खुवाइरहेका थिए।
अधिकारीहरूले यस प्रजातिको महत्व थाहा नपाउँदा यो जीवलाई प्राथमिक उपचार र पोषण दिइरहेका थिए, जबसम्म फोटो र भिडियोको प्रमाण संकलन गरी उक्त जानकारी अनुसन्धानकर्ताहरू र अन्तर्राष्ट्रिय यूएनसीएन ओटर विशेषज्ञ समूहमा पठाइयो। यो प्रमाणित भएपछि, उक्त प्रजातिको फेला पर्नाले जैविक विविधताको लागि नयाँ आशा ल्याएको छ।
संसारको सबैभन्दा सानो ओटर: एशियाली सानो-कलजोडे ओटर संसारको सबैभन्दा सानो ओटर प्रजाति हो, जुन प्रायः २८.६ देखि ३७.६ इन्च लामो हुन्छ र यसको वजन ७.७ पाउन्डसम्म पुग्न सक्छ। यस प्रजातिको सबैभन्दा विशिष्ट विशेषता भनेको यसको छोटो कलजोड हो, जुन यसको वेब खुट्टाको प्याडहरूभन्दा बाहिर निस्कँदैन। यो प्रजाति मुख्यत: दक्षिण एशिया र दक्षिण-पूर्व एशियाका केही भागमा पाइन्छ।
संरक्षणका लागि चुनौतीहरू: एशियाली सानो-कलजोडे ओटर विश्वभरि जोखिममा रहेको प्रजाति मानिएको छ र यसलाई ‘धेरै कमजोर’ (Vulnerable) श्रेणीमा राखिएको छ। नेपालमा यो प्रजाति १८३९ पछि फेला परेको थिएन, र त्यसैले यसलाई नेपालको जैविक विविधता सूचीबाट लगभग लोप भएको मानिएको थियो। अब यसको पुनः उपस्थितिले संरक्षणका लागि नयाँ चुनौती र अवसरहरू सिर्जना गरेको छ।
स्थानीय वन अधिकारी राजीव चौधरीका अनुसार, यस दुर्लभ प्रजातिको फेला पर्नाले नदी किनारामा रहेका मानिसहरूलाई यसका महत्त्व र संरक्षणको महत्व बुझाउन मद्दत पुर्याउनेछ। “हामीले यसको अवस्थालाई ध्यानमा राख्दै यसको संरक्षणको लागि स्थानीय समुदायलाई सचेत पार्ने योजना बनाएका छौं,” उनले भने।
संरक्षण प्रयास र भविष्य: यस भेगमा स्थानीय समुदाय र वन विभागका अधिकारीहरू मिलेर ओटरको प्राकृतिक आवासलाई बचाउन र यसको भविष्यलाई सुरक्षित बनाउनका लागि काम गर्नेछन्। अब, संरक्षणकर्मीहरूको लक्ष्य भनेको यस प्रजातिको आवास सुरक्षित राख्ने, जलाशय र नदी क्षेत्रहरूको प्रदूषण कम गर्ने र मानव गतिविधिको प्रभावलाई न्यूनतम बनाउने हो।
समाप्ति: यस भेटले नेपालमा जैविक विविधता संरक्षणमा नयाँ युगको सुरुवात गरेको छ। यो पनि प्रमाणित गर्दछ कि संसारभरिका दुर्लभ प्रजातिहरू अझै जीवित छन् र तिनीहरूको संरक्षणका लागि थप कसम बचत प्रयासहरू गर्न आवश्यक छ। ओटरको यो दुर्लभ भेटले नेपाल र अन्य एशियाली देशहरूमा संरक्षण कार्यहरूलाई उत्साहित गर्न सक्छ, जसले जैविक विविधता र प्राकृतिक सम्पदाको बचाउमा महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्याउनेछ।